ΔΡΑΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΕ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ – Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

(απόσπασμα της ομότιτλης ομιλίας μου στο 22ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής στα Ιωάννινα)

Η δραματοθεραπεία χρησιμοποιεί, εκτός από το λόγο, το δράμα, τη μεταφορά και το συμβολισμό με στόχο την προσωπική ανάπτυξη, τη θεραπεία και την αλλαγή.

Ειδικότερα, στο βιωματικό σκέλος της συνεδρίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν τεχνικές όπως το παίξιμο ρόλων, η δραματοποίηση ιστοριών πραγματικών ή επινοημένων, το θεατρικό παιχνίδι, η κατασκευή και αφήγηση ιστοριών, η εργασία με αντικείμενα, κάρτες και άλλα μέσα προβολής, η μίμηση, ο καθοδηγούμενος οραματισμός, η ζωγραφική, ο χορός, η μουσική, η κατασκευή μάσκας, ο αυτοσχεδιασμός, ασκήσεις κίνησης, ασκήσεις χαλάρωσης, κ.ά.

Στην Ελλάδα, η δραματοθεραπεία πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε κέντρα απεξάρτησης και θεραπευτικές κοινότητες κατά τη δεκαετία του 1980.

Αποτελεί μια αποτελεσματική θεραπευτική μέθοδο για πληθυσμό τοξικοεξαρτημένων, γιατί:

• Η χρήση ουσιών είναι μια ψυχοσωματική αντίδραση στον ψυχικό πόνο και το τραύμα και η δραματοθεραπεία μια μέθοδος που εμπλέκει στη θεραπευτική διαδικασία εξίσου το σώμα και την ψυχή.
• Η χρήση ουσιών έχει (και) μεταφορική σημασία καθώς επίσης και προσωπικούς, βαθείς συμβολισμούς. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν βασικά συστατικά και εργαλεία της δραματοθεραπείας

 

• Η δραματοθεραπεία είναι ένα καλό μέσο διασύνδεσης του σώματος και της συναισθηματικής κατάστασης. Ο θεραπευόμενος, που συχνά είναι τραυματισμένος, μπορεί να επεξεργαστεί, μέσα από την αφήγηση και τη δραματοποίηση της ιστορίας του με ποικίλους τρόπους, τα τραυματικά γεγονότα που τον σημάδεψαν και καθόρισαν τις επιλογές του.
• Η συναισθηματική ανάπτυξη του εξαρτημένου πολλές φορές φτάνει μέχρι το σημείο έναρξης της εξάρτησης. Όταν (συνήθως) σε αυτή την ελλειμματική ανάπτυξη συνυπάρχουν και τραύματα της βρεφικής και πρώτης παιδικής ηλικίας, τα πράγματα περιπλέκονται. Η δραματοθεραπεία, μέσα από θεωρητικά μοντέλα όπως αυτό της Jennings (ΕPR – Ενσωμάτωση[1^ος χρόνος] – Προβολή: το παιδί δημιουργεί τον κόσμο έξω από αυτό [2^ος χρόνος]- Ρόλος [διαφορετικές φωνές, σημεία όψης])  αγγίζει περιοχές & περιόδους, δυσπρόσιτες στο συνειδητό νου κ το λόγο, παρέχοντας την ευκαιρία επανορθωτικών εμπειριών (παράδειγμα με κατευθυνόμενη φαντασία συνάντησης με τη μητέρα, όπου κανένα θετικό συναίσθημα δεν ανακαλέστηκε / διακινήθηκε, παρά μόνο αρνητικά) & trust circle: αναβιώνοντας το αρχαϊκό συναίσθημα του φόβου σε ασφαλές πλαίσιο
• Μέσα από τη δραματική προβολή, εξωτερικεύονται οι εσωτερικές συγκρούσεις. Μέσα από την εναλλαγή ρόλων, καλλιεργείται η ενσυναίσθηση. Μέσα από τη δραματική απόσταση, ενθαρρύνεται ο αναστοχασμός.  Η μίμηση, η προσωποποίηση, η ενσωμάτωση και το παιχνίδι, διεκολύνουν με διαφορετικούς τρόπους την έκφραση του προσωπικού υλικού. Η εμπειρία της ζωής μπορεί να μεταμορφωθεί μέσα από τη διαφορετική πραγματικότητα του δράματος
• Στη φάση που ο θεραπευόμενος έμπαινε στη διαδικασία διαμόρφωσης μιας νέας ταυτότητας, συνάντησε την ουσία και ταυτοποιήθηκε με αυτήν. Στο εδώ και τώρα της ομάδας δραματοθεραπείας, έχει μια δεύτερη ευκαιρία ολοκλήρωσης εκείνης της μισοτελειωμένης διεργασίας: ο νέος εαυτός, δεν αρκεί απλά να μην είναι εξαρτημένος, αλλά να δημιουργήσει εκ νέου ποιος θέλει να είναι. (Pitruzella)

 

 

 

• Ο θεραπευόμενος έχει τη δυνατότητα να διερευνήσει σε βάθος το ρόλο του Εξαρτημένου, να κατανοήσει βιωματικά για ποιους λόγους τον ανέλαβε, τι εξυπηρετεί αυτός ο ρόλος και ποιους άλλους ρόλους, πιο θετικούς για τον ίδιο, μπορεί να αναλάβει
• Μέσα από τη δραματοθεραπεία, οι θεραπευόμενοι έχουν την ευκαιρία να αναπαράγουν γνώριμες συμπεριφορές (π.χ. αναζήτηση ουσιών, η καθημερινότητα μέσα στη χρήση) και να βιώσουν μέσα από το καθρέφτισμα της ομάδας τις δυσάρεστες επιπτώσεις σε σωματικό, ψυχικό αλλά και σε επίπεδο σχέσεων. Μπορούν επίσης να  «προβάρουν» νέες, πιο υγιείς και λειτουργικές συμπεριφορές (π.χ. άρνηση της χρήσης, αναζήτηση δουλειάς, συσχέτιση με αυθεντικό τρόπο, ειλικρίνεια) βιώνοντας θετικά συναισθήματα και ενισχύοντας την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
• Όσον αφορά το πέρασμα του εξαρτημένου από τις θεραπευτικές φάσεις, η δραματοθεραπεία μέσω τελετουργικών στοιχείων (επανάληψη, διαβατήριες εκδηλώσεις) παρέχει το κατάλληλο πλαίσιο για τη διαδοχή των φάσεων αυτών. Επιπλέον, προτείνει τρόπους υποκατάστασης παθολογικών ατομικών τελετουργιών (χρήση) με υγιείς, δημιουργικές και συλλογικές τελετουργικές δραστηριότητες.
• Η δραματοθεραπεία διδάσκει τους συμμετέχοντες να μη μιλούν απλά για τη ζωή τους αλλά να δράσουν και να την αναμορφώσουν, πρώτα σε πλαίσιο ομάδας και στη συνέχεια στην πραγματική ζωή. (Κρασανάκης, 2006)

 

Ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δραματοθεραπεία είναι αποτελεσματική είναι η διαδικασία της θεραπευτικής παράστασης. Θεραπευτική παράσταση είναι η διεργασία την οποία συνθέτουν ο προσδιορισμός των αναγκών, η πρόβα, η παρουσίαση και η απεμπλοκή στο πλαίσιο της δραματοθεραπείας. Σε κάθε περίπτωση, τα μέλη που δουλεύουν με στόχο μια τέτοια παράσταση, έχουν τη δυνατότητα να επεξεργαστούν προσωπικό υλικό, είτε μέσα από τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες – αλλά και τη συναισθηματική απόσταση – ενός ρόλου, είτε μέσα από την δραματοποίηση δικών τους ιστοριών. Σε μια (δραματο) θεραπευτική παράσταση, ο δραματοθεραπευτής – σκηνοθέτης, εξερευνώντας τα συναισθήματα, τις ανάγκες, τις ιδέες και τις εμπειρίες των μελών της ομάδας, προσπαθεί να δημιουργήσει χώρο και τρόπο έκφρασης αυτών, με τελικό στόχο το να προκύψει ή να βρεθεί ένα σενάριο το οποίο θα εξυπηρετεί την επεξεργασία του υλικού των συμμετεχόντων. 

 

 

Σε αυτή τη διεργασία, τα μέλη της ομάδας είναι ταυτόχρονα θεραπευόμενοι, συγγραφείς και ηθοποιοί, συλλαμβάνουν την ιδέα και αποτελούν τα σώματα – σημεία που καλούνται να την αναπαραστήσουν σκηνικά, σηματοδοτώντας έτσι το πέρασμά τους στην κοινωνία. Έτσι, με αφορμή το προσωπικό υλικό – και το υλικό της ομάδας – προκύπτει ένα σημαίνον: το θεατρικό κείμενο.

Η δομή των σεναρίων των παραστάσεων αυτών, έχει ένα κοινό: είναι κατά βάση, με παραλλαγές και ποικίλους συμβολισμούς, το ταξίδι ενός ήρωα, η κλασική δομή δηλαδή, που απαντάται με παραλλαγές στα παραμύθια και έχει ως εξής: ο ήρωας έρχεται  από κάπου, κατευθύνεται προς κάπου αλλού – ο προορισμός συνιστά μια κατάσταση ανώτερη από την αφετηρία, ο ήρωας είναι πιο ώριμος, πιο συνειδητοποιημένος – συναντά εμπόδια και δυσκολίες, βρίσκει κάποιον βοηθό, περνά από τις δοκιμασίες που του αναλογούν και τελικά, φτάνει στο στόχο του. Μέσα από τη δομή αυτή, το κάθε μέλος μπορεί να αφηγηθεί εκ νέου και να επεξεργαστεί την πορεία του προς την αυτονόμηση. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία αποτελεί μια γέφυρα. Κάθε ομάδα, ανάλογα με τη σύσταση και τη φάση της, έχει ανάγκη και δυνατότητα να διασχίσει μια διαφορετική γέφυρα. 

 

 

Στόχοι που έχουν επιτευχθεί μέσα από τις θεραπευτικές παραστάσεις:

•  Ανάπτυξη της δημιουργικότητας των μελών, ενίσχυση αυτοπεποίθησης, απελευθέρωση εκφραστικών μέσων, αίσθημα ικανοποίησης από την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας 
•  Επίλυση ενδοομαδικών διαφορών και συγκρούσεων 
•  Συσχέτιση, συνάντηση με τον Άλλο, μέσα σε συνθήκες ισοτιμίας και δημιουργικότητας 
•  Το πάσχον σώμα γίνεται σώμα που δρα, βιώνει, ζει 
•  Συνεργατικότητα, καταμερισμός ευθυνών, καταπολέμηση της παθητικότητας και του αρνητισμού 
•  Επεξεργασία και εξοικείωση με αγχογόνες καταστάσεις, όπως η συνέντευξη για δουλειά, η μετακόμιση, η προσέγγιση του ερωτικού αντικειμένου και η σύναψη σχέσης υπό συνθήκες «καθαρότητας» 
•  Έκφραση συναισθημάτων προς την ομάδα συνθεραπευόμενων και θεραπευτών, μέσα από την απόσταση και την ασφάλεια του ρόλου 
•  Ικανοποίηση μέσα από τη δημοσιοποίηση μιας διαφορετικής ταυτότητας: από το παρασκήνιο της κοινωνίας στη σκηνή της ζωής! 
• Μοίρασμα ελπίδας και συμπαράστασης μέσα από την παρουσίαση της παράστασης σε ανθρώπους που βρίσκονται σε θεραπεία απεξάρτησης μέσα στις φυλακές 
•  Διαχείριση απώλειας και πένθους (σε επίπεδο γεγονότων ομάδας) 
•  Διαχείριση τραυμάτων και δυσκολιών, σε προσωπικό επίπεδο 
• Καλλιέργεια αγάπης για το θέατρο και την τέχνη γενικότερα

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

•  Bergeret, J. (1982) Toxicomanie et personalité, Τοξικοεξάρτηση και προσωπικότητα, Μετάφραση: Απ. Βερβερίδης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 
•  Foulkes, S.H. (1986) Group analytic psychotherapy: method and principles. Karnac Books 
•  Gersie, A. & King, N. (1990) Storymaking in Education and Therapy. London: Jessica Kingsley Publishers 
•  Jennings, S. & Minde, A. (1993) Art therapy and dramatherapy, Masks of the Soul. London: Jessica Kingsley Publishers.  
• Μάσκες της ψυχής, εικαστικά και θέατρο στη θεραπεία. Μετάφραση: Γ. Σκαρβέλη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 
•  Jennings, S. (1998) Introduction to dramatherapy. Εισαγωγή στη δραματοθεραπεία. Θεραπευτικό θέατρο. Ο μίτος της Αριάδνης. Μετάφραση: Φ. Μεγαλούδη. Αθήνα: Σαββάλας 
• Jones, P. (1996) Drama as Therapy, Theater as living. London: Routledge. ΔΡΑΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ. Το θέατρο ως τρόπος ζωής και θεραπείας. Μετάφραση: Δ. Μηλιώνη, Όλ. Βιτούλα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 
•  Landy, R. (1993) Persona and Performance. The Guilford Press. Προσωπικότητα και Προσωπείο. Ο Ρόλος στο Δράμα, τη Θεραπεία και την Καθημερινότητα. Μετάφραση: Σ. Γιαπιτζάκη – Κατσογιάννου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 
•  Pitruzella, S. (2004) Introduction to dramatherapy: Person and Threshold, New York:Brunner – Routledge 
•  Yalom, I. (2005) The theory and practice of group psychotherapy. USA: Basic Books. Θεωρία και Πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας. Μετάφαση: Ε. Ανδριτσάνου, Δ. Κακατσάκη. Αθήνα: εκδόσεις Άγρα 
•  Θωμαδάκη, Μ., 2001, Θεατρικός Αντικατοπτρισμός, εισαγωγή στην παραστασιολογία. Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα 
• Μάτσα, Κ. (2001) Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές… Το αίνιγμα της τοξικομανίας. Αθήνα: εκδόσεις Άγρα 
• Μάτσα, Κ. (2008) Ψυχοθεραπεία και τέχνη στην απεξάρτηση. Αθήνα: εκδόσεις Άγρα