ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΡΟΛΩΝ (ROLE PLAY) ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΓΟΝΕΩΝ*

*Αναρτημένη δημοσίευση (poster) στο 1^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Δραματοθεραπείας και Παιγνιοθεραπείας (2007)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι ομάδες συμβουλευτικής γονέων είναι ομάδες που απαρτίζονται από γονείς – και σε ελάχιστο ποσοστό από εν δυνάμει γονείς – και έχουν εκπαιδευτικό / συμβουλευτικό χαρακτήρα. Υπάρχει μια δομημένη θεματολογία και εκπαιδευτικό υλικό που καθοδηγούν σε μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο των συναντήσεων. Παράλληλα, δίνεται χώρος και χρόνος στους προβληματισμούς και τα θέματα που απασχολούν τους γονείς κάθε ομάδας και που ενδεχομένως δεν καλύπτονται από την προτεινόμενη θεματολογία. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα Συμβουλευτικής Γονέων διενεργείται υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας. Η διάρκειά του είναι 40 εκπαιδευτικές ώρες και κάθε συνάντηση διαρκεί 2,5 περίπου ώρες, έτσι η κάθε ομάδα συναντιέται για 14 φορές. Ο μέσος όρος των μελών μιας ομάδας είναι 12-15 άτομα.

Η ομάδα αναφοράς αποτελείται από 12 μέλη, όλες γυναίκες και μητέρες. Η διαδικασία που θα περιγραφεί αναπτύχθηκε σε δύο συναντήσεις της ομάδας, την 9η και 10η, αναφερόμαστε λοιπόν, σε μια ομάδα τα μέλη της οποίας έχουν εξοικειωθεί μεταξύ τους, έχουν κατακτήσει τη βασική εμπιστοσύνη, έχουν κάποια εμπειρία βιωματικών ασκήσεων και δράσεων και γνωρίζουν την ομαδοσυνεργατική λειτουργία, τη δουλειά σε υποομάδες εργασίας και την επανένωση των ομάδων αυτών στην ολομέλεια για συνολική επεξεργασία των θεμάτων. Στη συγκεκριμένη ανακοίνωση θα παρουσιαστεί η αξιοποίηση του παιχνιδιού ρόλων προκειμένου να διερευνηθούν οι τύποι γονεϊκής συμπεριφοράς.

ΣΚΟΠΟΣ

Η εφαρμογή ενός παιχνιδιού ρόλων κρίθηκε καταρχάς σκόπιμη, διότι έχει τη δυνατότητα να αναδείξει  πληροφορίες οι οποίες συχνά είναι δυσπρόσιτες, για διάφορους λόγους  Ο στόχος μου ως συντονίστριας ήταν να παράσχω στους γονείς ένα πλαίσιο και ορισμένα εργαλεία, ώστε να διερευνήσουν οι ίδιοι τους τρόπους της γονεϊκής τους συμπεριφοράς και τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον τρόπο επικοινωνίας τους.  Επιπλέον, μέσω της αναπαράστασης αυτής της συμπεριφοράς πίστεψα ότι θα επιτευχθεί η θέαση τόσο του εαυτού όσο και της θέσης του παιδιού, κάτι που μπορεί να ενισχύσει την ενσυναίσθηση του γονιού. Όπως θα περιγραφεί, άλλος ένας στόχος ήταν η παροχή της δυνατότητας για βιωματική διερεύνηση εναλλακτικών τρόπων συμπεριφοράς, στις περιπτώσεις όπου η επικοινωνία οδηγεί σε αδιέξοδο, ή ακόμα και σε περιπτώσεις όπου εκφράζεται η επιθυμία από τη μία ή και τις δύο πλευρές γονιού / παιδιού για αλλαγή και βελτίωση των συνθηκών και του περιεχομένου της επικοινωνίας. Τέλος, σημαντική παράμετρος είναι πάντα και η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από βιωματικές ασκήσεις γενικώς, ιδιαίτερα δε από τα παιχνίδια ρόλων.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ – 1η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

 1. Σύντομη εισήγηση της γράφουσας σχετικά με τους τύπους γονεϊκής συμπεριφοράς. Με βάση τη σχηματική αναπαράσταση της ψυχοδυναμικής της οικογένειας (σχήμα 1), γίνεται μια κατηγοριοποίηση γονεϊκών συμπεριφορών που απαντώνται με υψηλό ποσοστό συχνότητας στο ίδιο άτομο, διαμορφώνοντας έτσι έναν «τύπο» γονιού. Φυσικά η πραγματικότητα καταδεικνύει ότι η πλειοψηφία των γονιών υιοθετούν συμπεριφορές και στοιχεία από δύο ή περισσότερους τύπους. Υπάρχουν εντούτοις ορισμένα χαρακτηριστικά που διέπουν σε μεγαλύτερο βαθμό – από άποψη έντασης, συχνότητας και επαναληπτικότητας – τη συμπεριφορά του γονιού σε μακρόχρονη βάση.

2. Παρουσίαση του ρόλου που αντιστοιχεί σε κάθε τύπο γονεϊκής συμπεριφοράς (πίνακας 1). Ο γονιός που λειτουργεί δημοκρατικά ονομάστηκε «ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ», ο γονιός που χαρακτηρίζεται από αυταρχικότητα ονομάστηκε «ΛΟΧΙΑΣ» και ο γονιός που είναι υπερπροστατευτικός ονομάστηκε «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ». Για κάθε ρόλο, αναφέρθηκαν χαρακτηριστικές συμπεριφορές ώστε να σχηματίσει κάθε μητέρα μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των γονεϊκών συμπεριφορών.

3. Κατάταξη των μελών της ομάδας σε κάποιον από τους τύπους με βάση τις συμπεριφορές που κυριαρχούν. Ανάληψη του αντίστοιχου ρόλου.

4. Τα μέλη της ομάδας χωρίζονται σε έξι ζευγάρια: δύο ζευγάρια «ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ», δύο ζευγάρια «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΩΝ», ένα ζευγάρι «ΛΟΧΙΩΝ» και ένα ζευγάρι «ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ – ΛΟΧΙΑ».

5. Κάθε ζευγάρι ανέλαβε να συγγράψει ένα μικρό σενάριο ενός διαλόγου μεταξύ γονιού – παιδιού. Το περιεχόμενο της συζήτησης ήταν ελεύθερο. Η οδηγία ήταν ότι στα ομοιογενή ζευγάρια ο γονιός επικοινωνεί και συμπεριφέρεται σύμφωνα με το γονεϊκό ρόλο των δύο μελών, ενώ στο τελευταίο ζευγάρι δόθηκε η οδηγία να αναδειχθεί μέσα από το σενάριο ο γονεϊκός ρόλος του λοχία.

2η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

1. Παρουσίαση των σεναρίων: το ένα μέλος έπαιξε το γονιό – ΣΥΜΒΟΥΛΟ, ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ, ΛΟΧΙΑ – και το άλλο μέλος έπαιξε το ρόλο του παιδιού.

      2. Κατά την παρουσίαση, έγιναν διάφορες παρεμβάσεις από την πλευρά μου, ανάλογα με το ζευγάρι και  το υλικό που προέκυπτε. Αναφορικά, οι παρεμβάσεις αυτές ήταν:

       Ανατροφοδότηση της ομάδας στο κάθε ζευγάρι ως προς το συνολικό αποτέλεσμα της παρουσίασης, ιδιαίτερα δε, ως προς το αν ενσαρκώθηκε τελικά ο γονεϊκός ρόλος που είχε αναληφθεί

      Σε ένα ζευγάρι «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΩΝ» και στο ζευγάρι «ΛΟΧΙΩΝ» , ζητήθηκε αντιστροφή ρόλων μεταξύ των μελών των ζευγαριών. Έτσι, και τα δύο μέλη είχαν την ευκαιρία να παίξουν τόσο το γονιό όσο και το παιδί, που έρχεται αντιμέτωπο με τη συγκεκριμένη γονεϊκή συμπεριφορά. Η επιλογή των δύο αυτών ζευγαριών έγινε λόγω της πολύ καλής λεκτικής και αναπαραστατικής παρουσίασης των ρόλων του «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟΥ» και του «ΛΟΧΙΑ».

      Στο ζευγάρι «ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ – ΛΟΧΙΑ» , όπου η μητέρα που είχε κατατάξει των εαυτό της στον αυταρχικό τύπο, έπαιξε αρχικά το γονιό «ΛΟΧΙΑ»  και η μητέρα «ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ»  έπαιξε το παιδί, ζητήθηκε η αυτοσχεδιαστική αλλαγή της γονεϊκής συμπεριφοράς από «ΛΟΧΙΑ»  σε «ΣΥΜΒΟΥΛΟ». Η μητέρα «ΛΟΧΙΑΣ» δυσκολεύτηκε να υιοθετήσει το ρόλο του «ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ» και ακολούθησε αντιστροφή ρόλων, η οποία είχε τελικά καλύτερα αποτελέσματα.

      3. Επεξεργασία των συναισθημάτων – σχολιασμός – συμπεράσματα.

       επεξεργασία των συναισθημάτων που διακίνησαν οι ρόλοι στο κάθε μέλος και στην ομάδα

       Ζητήθηκε από κάθε μητέρα να αναφέρει κάτι καινούριο που συνειδητοποίησε για τον εαυτό της ή για την οπτική γωνία και τη θέση του παιδιού μέσα από τη δράση

       Συζητήθηκε η ευκολία ή δυσκολία κάθε μέλους στην ανάληψη ρόλου, ειδικά όσον αφορά στο ρόλο του παιδιού

       Ζητήθηκε τέλος από κάθε μητέρα να εκφράσει, αν έχει, κάποιο αίτημα για αλλαγή στη γονεϊκή της συμπεριφορά

Πίνακας 1. Τρεις τύποι γονέων. Πηγή: Jim Fay, 1981 στο Εκπαιδευτικό Υλικό Συμβουλευτικής Γονέων, Υπουργείο Παιδείας, ΙΔΕΚΕ, 2004

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ	ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ	ΛΟΧΙΑΣ
Δίνει μηνύματα προσωπικής αξίας στα παιδιά	Δίνει μηνύματα χαμηλής προσωπικής αξίας	Δίνει μηνύματα χαμηλής προσωπικής αξίας και αντίστασης
Δείχνει πώς πρέπει να φροντίζει κανείς τον εαυτό του και να είναι υπεύθυνο άτομο	«Αναλαμβάνει» την ευθύνη του παιδιού	«Λέει» στο παιδί πώς θα έπρεπε να χειριστεί την ευθύνη
Δίνει στο παιδί εναλλακτικές επιλογές, το βοηθά να τις εξερευνήσει και τελικά του επιτρέπει να πάρει τις δικές του αποφάσεις	Παίρνει ο ίδιος τις αποφάσεις για το παιδί	Δίνει απόλυτες λύσεις: «Αυτή είναι η απόφαση που πρέπει να πάρεις»
Παρέχει χρονικά πλαίσια μέσα στα οποία το παιδί μπορεί να χειριστεί τις ευθύνες του	Δεν παρέχει καμιά δομή αλλά παραπονιέται «Μετά απ’ όσα έχω κάνει εγώ για σένα....»	Απαιτεί τα καθήκοντα ή οι ευθύνες να αντιμετωπιστούν εδώ και τώρα
Επιτρέπει στο παιδί να βιώσει τις φυσικές επιπτώσεις της ζωής και τις αφήνει να λειτουργήσουν ως διδάγματα	Προστατεύει το παιδί από τις φυσικές συνέπειες, χρησιμοποιεί την ενοχή ως διδακτικό μέσο	Χρησιμοποιεί την τιμωρία. Ο πόνος και η ταπείνωση μπορούν να αποτελέσουν μάθημα για το παιδί

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Τόσο η διαδικασία της παρουσίασης των σεναρίων όσο και η επεξεργασία που ακολούθησε, είχαν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Κατ’ αρχάς θα αναφέρω συνοπτικά τη θεματολογία των σεναρίων: τσακωμός του παιδιού (10 ετών) με κολλητό φίλο, συνέπεια του παιδιού ως προς το διάβασμα και τις σχολικές του υποχρεώσεις ( 2 σενάρια με παιδιά 9 και 17 ετών), τακτοποίηση του δωματίου (παιδί 5 ετών), αίτημα του παιδιού (14 ετών) για συμμετοχή σε τριήμερη εκδρομή του σχολείου, περιστατικό οικογενειακής εκδρομής και σύγκρουση γονιού – παιδιού (12 ετών).

Τα σημαντικότερα σημεία στα οποία στάθηκε η ομάδα κατά τις δύο συναντήσεις μας, ήταν: 

•  Ο γονιός  «ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ»  που τελικά ήταν «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ». Κατά την παρουσίαση του σεναρίου ενός από τα δύο ζευγάρια που είχαν ασχοληθεί με το γονεϊκό ρόλο του «ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ» και το οποίο είχε θέμα το αίτημα του παιδιού (14 ετών) για συμμετοχή σε τριήμερη εκδρομή του σχολείου του, αποκαλύφθηκε ότι η γονεϊκή προσέγγιση, ενώ χτίστηκε πάνω σε μια δημοκρατική βάση «ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ», αυτό που έφτασε στο «κοινό» της ομάδας, ήταν μια μητέρα «ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ», η οποία δυσκολεύεται αρκετά να παραμερίσει τα δικά της άγχη ώστε να επιτρέψει στην έφηβη κόρη να αυτονομηθεί και να «μεγαλώσει». Η συνειδητοποίηση έγινε μετά από την ανατροφοδότηση της ομάδας, η οποία ομόφωνα διέκρινε μια υπερπροστατευτική μητέρα. Το μέλος που ενσάρκωσε αυτό το ρόλο, εξεπλάγη από τη συνειδητοποίηση αυτή και ζήτησε τη συνδρομή της ομάδας ώστε να αλλάξει σταδιακά ορισμένες κεκτημένες συμπεριφορές.
  

• Η ταύτιση με τον «αδύναμο».. Σε περιπτώσεις όπου το παιδί της ιστορίας που παρουσιαζόταν υφίστατο έντονη πίεση – είτε μέσω αυταρχικότητας είτε μέσω ασφυκτικής υπερπροστασίας – η ομάδα κατά την ανατροφοδότηση έδειξε σαφή τάση υποστήριξης του ρόλου του παιδιού. Η κυρίαρχη πεποίθηση ήταν ότι ο γονιός όφειλε να αλλάξει στάση και προσέγγιση.

• Με τα μάτια του παιδιού.... Τα μέλη που έπαιξαν ρόλους παιδιού, κλήθηκαν να μοιραστούν με την ομάδα τα συναισθήματα και τις σκέψεις που τους γεννήθηκαν μέσα από τη διαδικασία. Αυτό το μοίρασμα πρόσφερε μια διερυνμένη οπτική στα μέλη και συνέβαλε σημαντικά σε μια ενσυναισθητική κατανόηση της θέσης και της σκέψης κάποιου άλλου ατόμου. Πολλά μέλη εξέφρασαν τη δυσκολία τους να μπαίνουν στη θέση του παιδιού όποτε προκύπτει κάποιο οικογενειακό θέμα, λόγω του ότι κυριαρχεί η αγωνία τους να δώσουν λύση παρά να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει και «ποιανού είναι το πρόβλημα». Αρκετές μητέρες δήλωσαν ότι θα προσπαθήσουν να έχουν την έννοια της ενσυναίσθησης στο νου τους, αφού κατάλαβαν τη σημασία της.

• Οι μαμάδες των μαμάδων και οι μαμάδες των παιδιών..... Ορισμένα μέλη ανακάλυψαν με έκπληξη – και αποστροφή ενίοτε – ότι αναπαράγουν άκριτα και μηχανικά συμπεριφορές των δικών τους γονιών – ιδιαίτερα των μαμάδων. Μπήκαν έτσι στη θέση του παιδιού με έναν πλάγιο τρόπο, ενθυμούμενες το συναισθηματικό βίωμα που προκαλούσαν τέτοιες συμπεριφορές στις ίδιες όταν ήταν παιδιά. Επιπρόσθετα, υπήρξαν και μητέρες που συνειδητοποίησαν με δυσαρέσκεια ότι τα παιδιά τους μιμούνται και αναπαράγουν με τη σειρά τους ορισμένα αρνητικά στοιχεία συμπεριφοράς, όπως για παράδειγμα οι φωνές, η ένταση και τα νεύρα.

•   Η επικοινωνία στο μικροσκόπιο.... Ορισμένοι διάλογοι αποτέλεσαν ένα άριστο υλικό για μια συζήτηση όσον αφορά στην επικοινωνία σε μια ευρύτερη βάση και σε σχέση με προηγούμενες δράσεις που είχε κάνει η ομάδα (δεξιότητες επικοινωνίας, εμπόδια, κτλ.) Εξήχθησαν έτσι κάποια χρήσιμα συμπεράσματα, όπως το πόσο κουραστικό και πιεστικό είναι να πρέπει να απαντήσει κανείς σε έναν καταιγισμό ερωτήσεων, το πόσο ματαιωτικό είναι να μιλάς και να μην εισακούγεσαι, το πόσο αποτρεπτικό είναι να αντιμετωπίζεις στο συνομιλητή σου ένα απόλυτο και εξουσιαστικό ύφος.

• Τι κρατάμε, τι αφήνουμε.... Ζητήθηκε τέλος από κάθε μέλος της ομάδας να γράψει σε ένα χαρτί το χαρακτηριστικό της γονεϊκής του συμπεριφοράς που αξιολογεί ως το πιο θετικό και λειτουργικό, και το ένα χαρακτηριστικό ή συμπεριφορά που θα ήθελε να αλλάξει. Αντί αποχαιρετισμού, η κάθε μητέρα εξέφρασε στη μητέρα που καθόταν απέναντί της στον κύκλο κάτι θετικό που διέκρινε στη γονεϊκή της – της δεύτερης - ταυτότητα μέσα από την όλη διαδικασία!

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Μετά από αρκετές εφαρμογές τόσο της συγκεκριμένης δράσης – ίδιας ή με παραλλαγές – όσο και άλλων βιωματικών ασκήσεων που βασίζονται στο παιχνίδι ρόλων, έχω καταλήξει ότι είναι ένα πολύτιμο και ευέλικτο εργαλείο (και) για ομάδες συμβουλευτικής γονέων, ομάδες δηλαδή όπου οι πρωταρχικοί στόχοι σχετίζονται με την εκμάθηση νέων πληροφοριών και δεξιοτήτων και την ανεύρεση εναλλακτικών λύσεων και συμπεριφορών σε ζητήματα οικογενειακής αλληλεπίδρασης.

Κατά τη γνώμη μου, ο χρόνος εντοπισμού της «δυσλειτουργικής» συμπεριφοράς και εκμάθησης μιας νέας, μειώνεται κατά πολύ με την εφαρμογή αντίστοιχων δράσεων. Επιπλέον, αυξάνεται το βάθος της συνειδητοποίησης, διότι αξιοποιεί και την εμπειρική, βιωματική, συναισθηματική οδό.

Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να αξιολογείται η σύσταση της ομάδας, η φάση στην οποία βρίσκεται, ο βαθμός ευκολίας ή και επιθυμίας για έκθεση, η θεματολογία που απασχολεί, οι στόχοι και η ικανότητα /εμπειρία του συντονιστή να διαχειριστεί και να προσαρμόσει κατάλληλα το πολυσυζητημένο αυτό εργαλείο που λέγεται ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΡΟΛΩΝ!!!