Φυσικές & λογικές συνέπειες αντί τιμωρίας και επιβράβευσης*

Προσπαθώντας πολλές φορές να πειθαρχήσουν ή και να συνετίσουν τα παιδιά τους, οι γονείς συνηθίζουν να τα ανταμείβουν (συνήθως υλικά) όταν υπακούν και να τα τιμωρούν όταν είναι ανυπάκουα. 

Το σύστημα, όμως, της αμοιβής και της τιμωρίας, με το οποίο ανατραφήκαμε οι περισσότεροι, δεν είναι πλέον αποτελεσματικό για τα σημερινά παιδιά που μεγαλώνουν με περισσότερες ελευθερίες.

Αντιθέτως, παρουσιάζει ορισμένα μειονεκτήματα που αναστέλλουν την ορθή ανατροφή των παιδιών μας και δεν μπορούμε να τα παραβλέψουμε:

• Καθιστά τους γονείς υπεύθυνους για οποιαδήποτε αρνητική συμπεριφορά εκδηλώνουν τα παιδιά τους.

• Εμποδίζει τα παιδιά να μάθουν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις, και κατ’ επέκταση, να εξελιχθούν σε ανεξάρτητους και αυτόβουλους ενήλικες. 

• Συνήθως προκαλεί την έντονη αντίδραση, καθώς προσπαθεί να αναγκάσει τα παιδιά παρά τη θέλησή τους να συμμορφωθούν. 

• Υπονοεί ότι αναμένουμε την παραδεκτή συμπεριφορά μόνο μπροστά σε άτομα μεγαλύτερα που εκπροσωπούν την εξουσία.

Από την άλλη, η μέθοδος των Φυσικών και Λογικών Συνεπειών αποτελεί μία εναλλακτική λύση και κερδίζει συνεχώς έδαφος έναντι του παραδοσιακού συστήματος των αμοιβών και των τιμωριών:

• Τα παιδιά αναλαμβάνουν την ευθύνη για οποιαδήποτε συμπεριφορά τους, και όχι οι γονείς τους.

• Δίνει στα παιδιά τη δυνατότητα να λάβουν αποφάσεις σχετικά με τις επιλογές που σκοπεύουν να ακολουθήσουν.

• Επιτρέπει στα παιδιά να διδαχτούν από τη φυσική ή κοινωνική τάξη των πραγμάτων, αντί να τα υποχρεώνει να συμμορφώνονται με τις επιθυμίες ή τις υποδείξεις των άλλων.

Αν το παιδί αρνείται να φάει το φαγητό του, θα πεινάσει. Αν δε θέλει να φορέσει μπουφάν, θα κρυώσει. Αν, πάλι, αρνείται να κοιμηθεί, το επόμενο πρωί θα νυστάζει και θα αργήσει για το σχολείο. Αυτά είναι ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα των φυσικών συνεπειών. 

Όταν δεν υπάρχουν φυσικές συνέπειες ή σε περιπτώσεις που το παιδί κινδυνεύει, τότε καλούμαστε να εφαρμόσουμε τις λογικές συνέπειες. Οι λογικές συνέπειες δίνουν στο παιδί τη δυνατότητα να διδαχτεί από την πραγματικότητα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Αυτό σημαίνει ότι οι λογικές συνέπειες αναγνωρίζουν αμοιβαία δικαιώματα και αμοιβαίο σεβασμό. Για να είναι πραγματικά αποτελεσματικές, πρέπει το παιδί να καταλάβει ότι συνδέονται λογικά και άμεσα με την αρνητική του συμπεριφορά. Οι συνέπειες, δηλαδή, πρέπει να «ταιριάζουν» λογικά με τη συμπεριφορά του ∙ να είναι το «αποτέλεσμα» της συμπεριφοράς του.

Διαφορές ανάμεσα στην Τιμωρία και τις Λογικές Συνέπειες:

Η τιμωρία εκφράζει τη δύναμη της προσωπικής εξουσίας, πχ.« Κάνε αυτό γιατί το λέω εγώ!»
Οι λογικές συνέπειες εκφράζουν την πραγματικότητα της κοινωνικής τάξης, π.χ. «Σου έχω εμπιστοσύνη ότι θα μάθεις να σέβεσαι τα δικαιώματα των άλλων.»

Η τιμωρία περιέχει ηθική κριτική, π.χ. «Είσαι κακός! Είσαι απαράδεκτος!»
Οι λογικές συνέπειες σχετίζονται λογικά με την αρνητική συμπεριφορά, π.χ. «Σου έχω εμπιστοσύνη ότι θα κάνεις την εκλογή σου με υπευθυνότητα.»

Η τιμωρία σπάνια έχει σχέση με την ίδια την πράξη. Είναι αυθαίρετη: «Θα σου δείξω εγώ.» «Σου αξίζει αυτό που παθαίνεις!» Οι λογικές συνπεπειες πιστεύουν στον άνθρωπο. Ξεχωρίζουν την πράξη από τον δράστη: «Είσαι ένας άνθρωπος που αξίζει.»

Η τιμωρία δίνει έμφαση στη συμπεριφορά του παρελθόντος: «Ποτέ σου δεν θα μάθεις.» «Ποτέ δεν μπορώ να βασίζομαι σε σένα.» Οι λογικές συνέπειες ασχολούνται με την τωρινή και τη μελλοντική του συμπεριφορά: «Μπορείς ν’ αναλάβεις την ευθύνη του εαυτού σου.»

Η τιμωρία φανερά ή όχι δεν σέβεται. Απειλεί με χρήση βίας ή στέρηση αγάπης: «Καλά θα κάνεις να συμμορφωθείς.» «Δεν επιτρέπω στο δικό μου παιδί κάτι τέτοιο.» Στις λογικές συνέπειες, ο τόνος της φωνής δείχνει σεβασμό και καλή θέληση: «Δεν μ’ αρέσει αυτό που κάνεις, εξακολουθώ, όμως, να σ’ αγαπώ.»

Η τιμωρία απαιτεί συμμόρφωση ενώ οι λογικές συνέπειες δίνουν εναλλακτικές λύσεις.

«Δεν μετράνε οι δικές σου προτιμήσεις.» - «Είσαι ικανή ν’ αποφασίσεις.»

Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι με το θυμό, τις προειδοποιήσεις, τις απειλές και τις υπενθυμίσεις, μια συνέπεια μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε τιμωρία. Λόγω της έντασης της στιγμής, πολλοί είναι οι γονείς που προσπαθούν να αποκρύψουν τον εχθρικό τόνο στην ομιλία τους, εξακολουθούν, ωστόσο, να μεταδίδουν υποσυνείδητα αυτό το μήνυμα στα παιδιά με την όλη στάση τους. Αυτή η αντιμετώπιση, όμως, μειώνει την ωφέλεια που θα είχε το παιδί από την εμπειρία, δηλαδή από τη συνέπεια της δικής του αρνητικής απόφασης.

Αφήνοντας να συμβούν οι φυσικές συνέπειες και οργανώνοντας τις λογικές συνέπειες, ενθαρρύνουμε τα παιδιά να λαμβάνουν υπεύθυνες αποφάσεις και δεν τα υποχρεώνουμε να υπακούν στις δικές μας νουθετήσεις. Αυτή η μέθοδος πειθαρχίας επιτρέπει στο παιδί να διαλέξει και μετά να έχει το ίδιο την ευθύνη και τις συνέπειες για την απόφασή του, είτε αυτή του βγει σε καλό είτε όχι. Τα περισσότερα παιδιά, όταν αφεθούν να πάρουν ατυχείς αποφάσεις, μαθαίνουν από τις συνέπειες αυτών των αποφάσεων. Γενικά, είναι ύψιστης σημασίας να παραμείνετε αντικειμενικοί και χωρίς να τιμωρείτε. Αυτό σημαίνει ότι είναι ανάγκη να διαχωρίζετε τη συμπεριφορά από το δράστη.

 

 

Βασικές αρχές για να εφαρμόσετε τις φυσικές και λογικές συνέπειες:

• Κατανοείστε τους σκοπούς του παιδιού, τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά του. Οι φυσικές συνέπειες αποδίδουν ανεξάρτητα από το σκοπό, γιατί έρχονται όταν αφήνουμε το παιδί ελεύθερο να ζήσει την εμπειρία της φυσικής πραγματικότητας και δεν απαιτούν καμία προετοιμασία από μέρους του γονιού. Οι λογικές συνέπειες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές όταν το παιδί έχει σκοπό να επισύρει την προσοχή σας μέσα από αρνητικές συμπεριφορές.

• Δείξτε σταθερότητα και καλοσύνη. Ο τόνος της φωνής σας δείχνει την επιθυμία σας να είστε καλός, ενώ όταν εφαρμόζετε με συνέπεια την αντιμετώπιση που κρίνετε εσείς κατάλληλη για την περίσταση, δείχνετε τη σταθερότητά σας. Μην ερμηνεύετε τη σταθερότητα ως αυστηρότητα ή σκληρότητα. Η αυστηρότητα έχει σαν κέντρο το παιδί, ενώ η σταθερότητα έχει σαν κέντρο τα δικά σας συναισθήματα και τη δική σας συμπεριφορά. Η αυστηρότητα σχετίζεται με τον έλεγχο του παιδιού, ενώ η σταθερότητα είναι μια τοποθέτηση απέναντι στις αποφάσεις που αφορούν εσάς.

• Μην προσπαθείτε να είστε «καλός» γονιός. Αποφύγετε την υπερπροστατευτικότητα και αφήστε το παιδί να αποκτήσει την εμπειρία που θα προέλθει από τις συνέπειες (θετικές και αρνητικές) των αποφάσεων και των επιλογών του.  Δε χρειάζεται να αναλαμβάνετε τις ευθύνες του παιδιού.

• Γίνετε συνεπείς με τις δικές σας πράξεις. Όσο αυξάνετε τη δική σας συνέπεια, τόσο πιο καθαρά θα γνωρίζουν τα παιδιά σας τι μπορούν να περιμένουν και αναλόγως, να λαμβάνουν και τις αποφάσεις τους.

• Ξεχωρίστε τη συμπεριφορά από το δράστη. Ο τόνος της φωνής και η συμπεριφορά σας στο μη λεκτικό επίπεδο, πρέπει να υποδηλώνουν ότι σέβεστε το παιδί, ακόμα κι όταν η συμπεριφορά του δεν είναι κοινωνικά παραδεκτή. Αν δεν του δείξετε σεβασμό και του μιλήσετε υποτιμητικά, αναπόφευκτα η συνέπεια θα μετατραπεί σε τιμωρία.

• Ενθαρρύνετε την ανεξαρτησία. Τα παιδιά σας θα προετοιμαστούν καλύτερα για μια υπεύθυνη και ευτυχισμένη ζωή, αν τ’ αφήσετε να γίνουν αυτόνομα και ανεξάρτητα. Αποφύγετε να κάνετε γι’ αυτά εκείνο που μπορούν να κάνουν μόνα τους. Με αυτό τον τρόπο, τα βοηθάτε να γίνουν αυτοδύναμα και να αισθάνονται ικανότερα και αποτελεσματικά.

• Αποφύγετε τον οίκτο. Πολλοί γονείς απαλλάσσουν τα παιδιά τους από τις ευθύνες γιατί αισθάνονται λύπηση γι’ αυτά. Έτσι, όμως, τα παιδιά οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι κατά κάποιο τρόπο υστερούν και είναι ανίκανα να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους μόνα τους.

• Μη σας απασχολεί υπερβολικά η γνώμη των άλλων. Πολλοί είναι οι γονείς που διστάζουν ν’ αφήσουν τα παιδιά τους να υποστούν τις συνέπειες της συμπεριφοράς τους, γιατί φοβούνται την κριτική και την αποδοκιμασία των συγγενών, των φίλων ή των δασκάλων. Είναι καλό, όμως, να αντιληφθούν ότι η συμπεριφορά των παιδιών τους δεν καθρεφτίζεται απαραίτητα πάνω στη δική τους προσωπικότητα και δεν είναι δυνατόν να είναι υπεύθυνοι για οποιαδήποτε συμπεριφορά του παιδιού τους. Χρειάζεται, λοιπόν, να συνειδητοποιήσετε ότι τα παιδιά είναι ανεξάρτητοι άνθρωποι που πρέπει να μάθουν να αποφασίζουν για τη συμπεριφορά που θα ακολουθήσουν.

• Αναγνωρίστε τίνος είναι το πρόβλημα. Οι γονείς παίρνουν πάνω τους την ευθύνη πολλών προβλημάτων, που στην πραγματικότητα είναι των παιδιών τους. Για να βγείτε από το δίλημμα, εξετάστε κάθε φορά το πρόβλημα, συνειδητοποιήστε ποιον επηρεάζει άμεσα και συμπεριφερθείτε αναλόγως.

• Λιγότερα λόγια, περισσότερες πράξεις. Οι γονείς μειώνουν την αποτελεσματικότητά τους, μιλώντας υπερβολικά πολύ. Έτσι το παιδί αποφασίζει να «κλείσει τα αυτιά του» στις οδηγίες των γονιών του. Συζητήστε με τα παιδιά κυρίως όταν έχετε αρμονικές σχέσεις μαζί τους, οπότε έχουν και τη διάθεση ν’ ακούσουν. Κατά την εφαρμογή των λογικών συνεπειών, περιορίστε τα λόγια στο ελάχιστο.

• Ούτε εμπλοκή σε αγώνα, ούτε υποχώρηση. Βάλτε κάποια όρια και αφήστε το παιδί να αποφασίσει πώς θα δράσει. Δεχτείτε την απόφαση του παιδιού. Δεν πρόκειται για αγώνα υπεροχής, καθώς σκοπός σας είναι να το βοηθήσετε να γίνει υπεύθυνο για τη συμπεριφορά του.

• Αφήστε όλα τα παιδιά να μοιραστούν την ευθύνη. Όταν γίνεται κάποιο επεισόδιο ανάμεσα στα παιδιά, μην προσπαθείτε να ανακαλύψετε τον ένοχο, καθώς αυτό μπορεί να αυξήσει τον ανταγωνισμό ανάμεσά τους. Αφήστε τα να μοιραστούν όλα μαζί την ευθύνη αλλά και να αποφασίσουν πώς θα χειριστούν το πρόβλημα. Μη δίνετε σημασία στους μαρτυριάρηδες.

*Ντινκμέγιερ & Μακ-Κέι, "Σχολείο για γονείς", εκδ. Θυμάρι