Νοηματοδοτώντας την απώλεια

Οι απουσίες κάθε λογής, επί της ουσίας.. δε λείπουν. Οι απουσίες υπάρχουν και επηρεάζουν τη ζωή μας. Αφήνουν ίχνη, παίρνουν μορφή και μιλούν, ψιθυρίζουν, σιωπούν ή θορυβούν. Καμιά φορά δρουν πιο καθοριστικά και από τις ίδιες τις παρουσίες…

Μία καθοριστική μορφή απουσίας, που επηρεάζει τις ζωές όλων μας κάποια στιγμή, είναι η απουσία κάποιου σημαντικού για εμάς ανθρώπου, λόγω του θανάτου του. Ο θάνατος, πολύ πιο απόλυτα από τις εν ζωή απώλειες – χωρισμοί, απώλεια εργασίας, συνταξιοδότηση, ηλικιακά ορόσημα ζωής – επιβάλει τις έννοιες του «ποτέ ξανά» και του «ανεπιστρεπτί».

Ο θάνατος αποτελούσε ανέκαθεν μέρος των εμπειριών του ανθρώπου. Η επίδρασή του, εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο βιώνεται. Έτσι, η χρονική περίοδος αλλά και η τοποθεσία, παίζουν καθοριστικό ρόλο στις τελετουργίες που επενδύουν τη διεργασία του πένθους. Παλαιότερα, υπήρχε ένταξη του θανάτου και όσων έπονται αυτού, στη ζωή της οικογένειας και της κοινότητας, μία αποδοχή του θανάτου ως αναπόσπαστου κομματιού της ζωής. Σήμερα και ειδικότερα στις μεγαλουπόλεις, το θάνατο τον κουκουλώνουμε, την αρρώστια την εξοστρακίζουμε, τα παιδιά μας τα προστατεύουμε με ψέματα και επινοήσεις, τους νεκρούς μας τους καταψύχουμε, απαγορεύσαμε το μοιρολόι, ντρεπόμαστε να θρηνήσουμε, να κλάψουμε, να αγκαλιαστούμε.

Το ταμπού του θανάτου εκφράζεται ως άρνηση, σαν να θεωρούμε ότι «αν δεν το σκέφτομαι δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ». Σε μια κοινωνία που ολοένα και περισσότερο απαγορεύει την έκφραση των δύσκολων συναισθημάτων και των αδυναμιών μας, ο θάνατος, οι εκδηλώσεις θρήνου και η διεργασία του πένθους, μετατρέπονται σε εξαιρετικά μοναχική διαδρομή… Το ψυχολογικό τίμημα που πληρώνουν οι άνθρωποι που αρνούνται το θάνατο, είναι βαρύ. Όταν κάποιος κλείνει την πόρτα σε συναισθήματα που τον πονάνε, αυτά δεν εξαφανίζονται απλά μεταλλάσσονται ή διοχετεύονται αλλού. Η θλίψη μπορεί να γίνει οργή, ο θυμός μπορεί να γίνει κατάθλιψη, η ντροπή και ο φόβος μπορεί να πάρουν τη μορφή νευρώσεων, ή να μεταλλαχτούν σε ψυχοσωματικές ασθένειες.

Τα στάδια μέσα από τα οποία διέρχεται κανείς για να ολοκληρώσει τη διεργασία του πένθους, να αποδεχτεί την απώλειά του και να προχωρήσει, είναι πέντε (El. Kübler-Ross):

·       Το πρώτο στάδιο συμπεριλαμβάνει το σοκ και την άρνηση. Αυτό γίνεται μόλις ανακοινωθεί ο θάνατος προστατεύει το άτομο από τον πόνο που θα βιώσει.

·       Το δεύτερο στάδιο χαρακτηρίζεται από θυμό - «γιατί συμβαίνει αυτό σε εμένα;». Ο θυμός αποτελεί απαραίτητο στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας. Το άτομο νιώθει εγκαταλελειμμένο και αδύναμο.

·       Το τρίτο στάδιο συμπεριλαμβάνει τη διαπραγμάτευση - «κάνε να μη συμβεί αυτό και σε αντάλλαγμα εγώ…». Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει επίμονες σκέψεις που κάνει το άτομο για όλα αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν με διαφορετικό τρόπο για να αποφευχθεί η απώλεια. Οι σκέψεις αυτές δημιουργούν τύψεις και ενοχές στο άτομο για αυτά που θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά στο παρελθόν και δεν έκανε.

·       Το τέταρτο στάδιο είναι της θλίψης, της απομόνωσης και της μοναξιάς. Το άτομο βιώνει την απώλεια του δικού του ανθρώπου και απομονώνεται από την υπόλοιπή του ζωή.

·       Το πέμπτο στάδιο είναι αυτό της αποδοχής της νέας πραγματικότητας. Το άτομο μαθαίνει να ζει χωρίς το αντικείμενο της απώλειας και αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να συνεχίσει τη ζωή του.

Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, κάθε απώλεια επίσης. Τα παραπάνω στάδια είναι ενδεικτικά και όχι δεσμευτικά για όλους. Πολύ περισσότερο από τα στάδια ή τη σειρά τους, ποικίλει ο χρόνος που χρειάζεται ο καθένας μας για να τα περάσει. Η διάνυση της διαδρομής είναι αναγκαία, προκειμένου να αποφύγουμε το περιπεπλεγμένο πένθος, την καθήλωση σε έναν αμετάβλητο πόνο, την παραμονή σε μια παρατεταμένη και δυσλειτουργική απάντηση στην απώλεια. Η έκφραση των συναισθημάτων, η αναζήτηση στήριξης από οικείους και η φροντίδα του εαυτού μας, συνδέονται με θετικό τρόπο με την ομαλή διαχείριση του πένθους και τη νοηματοδότηση της απώλειας. Όπως σημειώνει ο J. Campbell στο βιβλίο The power of myth, «η κρυφή αιτία κάθε πόνου είναι η ίδια η θνητότητα, που είναι η βασικότερη προϋπόθεση της ζωής. Πρέπει να την αποδεχθείς προκειμένου να επιβεβαιωθεί η ζωή».  

Βιβλιογραφία:

• Το πένθος στη ζωή μας, συλλογικό, εκδόσεις ΜΕΡΙΜΝΑ
• Και η ζωή συνεχίζεται, Al. Gersie, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
• Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και την απώλεια, M. Herbert, εκδόσει Ελληνικά Γράμματα
• Πένθος και Υγεία, M. Bacque, εκδόσεις Θυμάρι