Γονείς και παιδιά: μιλώντας για την απώλεια και το θάνατο

Σίγουρα κανένας δεν ανυπομονεί να κάνει τέτοιες συζητήσεις με τα παιδιά! Επειδή όμως με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλοι θα κληθούμε να διαχειριστούμε το δύσκολο θέμα του θανάτου, ας έχουμε κατά νου κάποιες πολύ γενικές κατευθύνσεις…

Καταρχάς, να αναφέρουμε πολύ συνοπτικά κάποια στοιχεία ανά ηλικιακό γκρουπ παιδιών:

Τα παιδιά έως 4 ετών διαθέτουν περιορισμένη αντίληψη της έννοιας του θανάτου και της μονιμότητάς του, εντούτοις επηρεάζονται βαθειά και πενθούν με το δικό τους τρόπο. Δεν μπορούν να παραμείνουν λυπημένα για μεγάλα χρονικά διαστήματα και ενδέχεται να εκδηλώσουν σωματικά τη θλίψη τους για την απώλεια – μειωμένη όρεξη, ταραγμένο ύπνο, κτλ, ή με επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις σχετικά με το πρόσωπο που πέθανε, με αύξηση του άγχους αποχωρισμού, κ.ά.

Από τα 5 έτη και μετά, τα παιδιά αρχίζουν σταδιακά να διευρύνουν και να ξεκαθαρίζουν τις γνώσεις και τις αντιλήψεις τους όσον αφορά στη ζωή και το θάνατο. Έτσι, το τελεσίδικο του θανάτου και η διακοπή των σωματικών λειτουργιών γίνονται κατανοητά από τα περισσότερα παιδιά 6 ετών, η καθολικότητα – ότι δηλαδή αφορά όλα τα έμβια όντα – του θανάτου κατανοείται από τα περισσότερα παιδιά 7 ετών κ.ο.κ. Σε αυτές τις ηλικίες εμφανίζονται συχνά, ως «απάντηση» στην απώλεια, διαταραχές του συναισθήματος και της συμπεριφοράς, όπως αυξημένη επιθετικότητα, ενοχές, ζήλια, μαθησιακές δυσκολίες κ.ά.

Οι έφηβοι αντιμετωπίζουν το θάνατο με τρόπους που μοιάζουν αρκετά με αυτούς των ενηλίκων, συμπεριλαμβανομένων και των έντονων υπαρξιακών ερωτημάτων σχετικά με τη ζωή και το θάνατο – και το δικό τους. Φόβος και θυμός είναι δύο αναμενόμενες συναισθηματικές αντιδράσεις.

Όσον αφορά στους γονείς, να πούμε ότι είναι καλό να είμαστε ανοιχτοί σε συζητήσεις για το θάνατο, όταν αυτός έρχεται στο προσκήνιο με κάποιον τρόπο στο σπίτι, στο σχολείο ή σε άλλο πλαίσιο. Αν προκύψει μια απώλεια στην οικογένειά μας, φροντίζουμε να ανακοινώσουμε το δυσάρεστο γεγονός στο παιδί ήρεμα, απαλά, με απλά λόγια και ειλικρίνεια. Προφανώς η ηλικία του παιδιού, το πρόσωπο που πέθανε και όλες οι συνθήκες θα καθορίσουν τις λεπτομέρειες της συζήτησης. Είναι σημαντικό – ιδιαίτερα για τα μικρότερα παιδάκια - να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «πέθανε», ότι «σταμάτησε να ζει», ότι το «σώμα έπαψε να λειτουργεί» , ότι «δεν μπορεί πια να περπατήσει, να φάει, να αναπνεύσει», αντί να αφήσουμε μια ομίχλη μέσα από διατυπώσεις του τύπου «έφυγε», «κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε», «πήγε ένα ταξίδι», «τον ήθελε ο Θεός». Είναι δηλαδή σημαντικό να μην καλλιεργήσουμε προσδοκίες επιστροφής του αγαπημένου προσώπου στο παιδί και να μην φοβίσουμε & αγχώσουμε το παιδί – που ενδέχεται να σκεφτεί άρα μπορεί κι εγώ να πέσω για ύπνο και να ξυπνήσω ποτέ;. Διαβεβαιώνουμε το παιδί ότι κανείς δε φταίει για το θάνατο – πολύ περισσότερο το ίδιο το παιδί – εξηγώντας ότι ο θάνατος είναι μέρος της ζωής. Αν τα παιδιά το επιθυμούν, ειδικότερα από τα 6 περίπου έτη και πάνω, μπορούν να παρευρεθούν στην κηδεία, αφού προηγουμένως έχουν ενημερωθεί σχετικά με τη διαδικασία. Από τα 6 έτη και κάτω, είναι θέμα της κάθε οικογένειας να αποφασίσει σύμφωνα με τις ιδιαίτερες συνθήκες της κατάστασης.

Είναι σημαντικό:

• Να εκφράζουμε τη θλίψη μας μπροστά στα παιδιά, δίνοντας ένα πρότυπο προς μίμηση, επιτρέποντας την εκδήλωση και δύσκολων συναισθημάτων. Η διεργασία του πένθους εξελίσσεται συνήθως πιο ομαλά με αυτό τον τρόπο, παρά με την καταπίεση των συναισθημάτων και την άρνηση της απώλειας
• Να ζητήσουμε βοήθεια αν, λόγω συναισθηματικής υπερφόρτωσης, αδυνατούμε να καλύψουμε για ένα διάστημα τις ανάγκες των παιδιών, να κινητοποιήσουμε το υποστηρικτικό μας δίκτυο
• Να ενημερώσουμε τους δασκάλους του παιδιού για τη δύσκολη περίοδο που διανύουμε
• Να επιτρέψουμε, μάλλον να ενθαρρύνουμε το παιχνίδι των παιδιών. Είναι θεραπευτικό και συμβάλλει στην κατανόηση και επεξεργασία των δύσκολων καταστάσεων – ακόμα κι αν μας φανεί μακάβριο σε κάποιες περιπτώσεις.
• Να προτείνουμε στα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, την αγάπη τους για αυτόν που «έφυγε», ή να δημιουργήσουν ένα αποχαιρετιστήριο δώρο, μέσα από τη ζωγραφική ή μέσα από τη συγγραφή ενός γράμματος. Η τέχνη και ο συμβολισμός μπορούν να συμβάλλουν στην ομαλή μετάβαση του παιδιού από το πένθος στην επόμενη φάση με πολύ αποτελεσματικό τρόπο
• Να μνημονεύουμε, στην πορεία του χρόνου, μαζί με τα παιδιά, το πρόσωπο που πέθανε, μέσα από φωτογραφίες, αφηγήσεις αλλά και με επίσκεψη στον τάφο του
• Να σεβαστούμε το ρυθμό του παιδιού ως προς τη διεργασία πένθους του, εντάσσοντάς το παράλληλα στην ομάδα της οικογένειας – τα παιδιά συναισθάνονται τα πάντα, ας μην τα αποκλείουμε με πρόσχημα την ηλικία τους!
• Να είμαστε παρόντες, με αγάπη, υπομονή και κατανόηση, με λόγια και με σωματική υποστήριξη και επαφή
• Να επιτρέψουμε στα παιδιά να είναι… παιδιά (μας) – χωρίς να τους ζητάμε να αντιδράσουν, να συμπεριφερθούν, να μας καταλάβουν και να μας στηρίξουν σαν να ήταν ενήλικες!

Μια απώλεια μπορεί να επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις στο οικογενειακό σύστημα συνολικά και ειδικότερα στα παιδιά. Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού, τη σχέση του με το εκλιπόν πρόσωπο, τον τρόπο θανάτου και πολλούς άλλους παράγοντες, ένα παιδί μπορεί να εκδηλώσει άγχη, φοβίες, διαταραχές συμπεριφοράς, παλινδρόμηση σε προηγούμενο αναπτυξιακό στάδιο. Πολλές από τις αντιδράσεις του παιδιού, εντάσσονται στη φυσιολογική διεργασία πένθους. Αν, παρ’ όλ’ αυτά, κάποιο σημάδι του παιδιού μας ανησυχήσει, είναι σκόπιμο να απευθυνθούμε σε έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, ώστε να βοηθηθούμε για να βοηθήσουμε. Ανησυχητικά σημάδια θα μπορούσαν να είναι:

•  Άρνηση, «σαν να μην έχει συμβεί τίποτα», αδιαφορία, παραμέληση εαυτού, φίλων και δραστηριοτήτων, απόσυρση – για μεγάλο χρονικό διάστημα
• Παρατεταμένη θλίψη και απάθεια, κούραση ή αντίθετα υπερδιέγερση και εξοντωτικοί ρυθμοί καθημερινότητας, δραματικές αλλαγές στη συμπεριφορά
• Επιθετικότητα, βία, αντικοινωνικές πράξεις, αναφορές στην αυτοκτονία γενικώς ή σε πιθανή δική του αυτοκτονία 
• Ιδιαίτερα σημάδια σοβαρής ψυχικής επιβάρυνσης που μόνο ο κάθε γονιός μπορεί να αναγνωρίσει στο παιδί του, αρκεί να έχει τις κεραίες του ανοιχτές!

Αναφερθήκαμε στις γενικές κατευθύνσεις που είναι καλό να έχουμε κατά νου ως γονείς, ώστε να αποφύγουμε να περιπλέξουμε τις ήδη δύσκολες καταστάσεις που έπονται μιας σημαντικής απώλειας… Τέλος, είναι καθοριστικής σημασίας το να καταφέρουμε εμείς οι ίδιοι να αποδεχτούμε την απώλεια και να επιτρέψουμε στον εαυτό μας και την οικογένεια να προχωρήσει όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, δίνοντας το ανάλογο μήνυμα προς το παιδί…

 

Για περισσότερο διάβασμα:

• HerbertM., Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και την απώλεια, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004
• Kroen, William C., Helping Children Cope with the Loss of a Loved One: A Guide for Grownups, Free Spirit Publishing